Menu
Dossier

Groenblauwe gemeente

Behoud en ontwikkeling van een samenhangend groenblauw raamwerk in en om de stad geeft betekenis aan ecologie en draagt bij aan vergroting van biodiversiteit. In iedere gemeente, ook binnen de bebouwde kom, vinden we een groot aantal vrij levende dieren. Hun aanwezigheid wordt bevorderd door aanleg en onderhoud van een diervriendelijke omgeving.
Egel in nest - Ralphs Fotos via Pixabay
Bron foto: Ralphs Fotos, Pixabay (Pixabay licence)

Over dit dossier

Inhoudsopgave
Vrij levende dieren zoeken de voor hen meest ideale leefomstandigheden op waar dekking, voedsel, vocht en voortplantingsmogelijkheden beschikbaar zijn. In de stad vinden ze die ideale omstandigheden in gebouwen, tuinen, parken en natuurgebieden.

Hierbij is het ook van belang dat de dieren zich in divers groen kunnen verplaatsen tussen verschillende gebieden. Vijvers, sloten, grachten en tijdelijke waterbergingen vormen het blauwe deel. Voor het welslagen hiervan is een zo groot mogelijke betrokkenheid van en draagvlak bij bewoners bij het groen en blauw in de gemeente van groot belang.

In dit dossier vindt u een aantal vraagstukken/voorbeelden van waar een gemeente zoal mee te maken kan krijgen als het gaat om een groenblauwe gemeente. We nodigen u graag uit om vragen en inspirerende voorbeelden met ons te delen: info@diervizier.nl.

Natuurinclusief bouwen

Natuurinclusief bouwen is bouwen met aandacht voor de natuur. Bij het natuurinclusief bouwen gaat het enerzijds om het verbeteren van de leefomstandigheden van ‘gebouw gebonden’ soorten als huismussen, gierzwaluwen en vleermuizen. Dit zijn volgens de Wet Natuurbescherming beschermde soorten die onder druk staan doordat gebouwen tegenwoordig zo gebouwd worden dat deze soorten geen verblijfmogelijkheden meer hebben.

Anderzijds gaat het om een veel bredere opgave (onder andere klimaatverbetering) om meer (natuurlijk) groen in de directe woonomgeving toe te passen. De maatregelen kunnen betrekking hebben op het inbouwen van specifieke elementen voor specifieke (dier)soorten, zoals neststenen voor de huismus. Het kan ook gaan om gebouw gebonden ingrepen, zoals groene daken en gevels. Of om gebouw gebonden buitenruimte, zoals tuinen, schoolpleinen, en publieke ruimtes (zie “Vergroening van stenige plekken”).

Een instrument voor een gemeente om natuur – en groeninclusief bouwen te bevorderen is het ontwikkelen van een puntensysteem voor bouwprojecten. De gemeente gaat met de gezamenlijke woningcorporaties in overleg om afspraken te maken over het opstellen van een soortmanagementplan. Natuur- en groeninclusief bouwen wordt hierbij opgenomen in de omgevingsvisie. Ook worden voorbeeldprojecten, en cursussen en expertmeetings georganiseerd, en bewonersinitiatieven bevorderd. Amsterdam en Den Haag zijn voorbeelden van gemeenten met een puntensysteem.

Amstelwijck: groenblauwe wijk

In Dordrecht wordt “Groenblauw Amstelwijck” ontwikkeld, een wijk waar ruimte is voor verschillende planten en dieren. Uitgangspunt bij de ontwikkeling is dat minimaal 40% van het terrein groen of blauw (water) wordt ingericht.

Voor het water geldt dat de historische Oostkil, een oude zeearm, onaangeroerd blijft. Op een aantal plekken verdwijnen kleine slootjes maar er komen ook nieuwe sloten bij. Een van de belangrijkste eisen van de gemeente is dat alle waardevolle bomen in het gebied blijven staan. Dit betekent niet dat al het groen dat er is blijft. De bomen moeten gezond zijn en nog lang mee kunnen gaan. Het meeste van het verwilderde groen verdwijnt. Op veel plekken worden nieuwe bomen en struiken geplant. Een deel van de voortuinen worden alvast groen ingericht voordat de bewoners er zijn. Bij selectie van planten en bomen wordt met diversiteit rekening gehouden. Verschillende soorten groen zorgen ook voor meer verschillende dieren.

Deltaplan Biodiversiteitsherstel

Zwolle heeft zich als eerste gemeente in Nederland gecommitteerd aan het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. Het Deltaplan Biodiversiteitsherstel richt zich op drie gebieden: openbare ruimte, landbouw en natuur.

De inzet van Zwolle richt zich op voldoende ruimte voor groen in nieuwe woonwijken, zoals vastgelegd in de Groene Agenda. Daarnaast werkt Zwolle aan een gedragscode om het ecologisch beheer te borgen en een verdere verfijning van het ecologisch bermbeheer.

Wethouder William Dogger in Zwolle.Nieuws.nl: “Het zal drukker worden in de stad en dat betekent ook dat het groen onder druk komt. Maar het is juist voor ons welbevinden én voor de biodiversiteit belangrijk dat we het groen in de stad koesteren en beschermen. Dat doen we op verschillende manieren, bijvoorbeeld in onze omgevingsvisie, in bestemmingsplannen en de bomenverordening.”

Natuurzones: casus Baanstee-Noord

Rondom de Baanstee-Noord in Purmerend, als een vesting om het bedrijventerrein, is een bijzondere natuurzone aangelegd. De natuurzone is ontstaan ter compensatie vanwege het ontwikkelen van Bedrijventerrein. Hoewel deze compensatie was opgelegd, is de gemeente verder gegaan met de ontwikkeling van de natuurzone dan de verplichting voorschreef.

Door het faciliteren van een aantal diersoorten en hun natuurlijke leefomgeving, zoals de kerkuil, steenuil, bittervoorn en rugstreeppad.

De natuurzone brengt extra verplichtingen met zich mee zoals het beschermen van aanwezige beschermde diersoorten als de kerkuil, maar laat ook de ambitie zien van de gemeente: meer biodiversiteit in de stad. In 2017 heeft de gemeente de ‘Gouden Zwaluw’ gewonnen en uitgereikt gekregen van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap voor deze zone. Deze prijs wordt uitgereikt aan personen of organisaties die zich inzetten voor de natuur in een stedelijke omgeving. 

Ecologische infrastructuur: egel als gidssoort

Beheer van openbaar groen draagt bij aan de vorming van een ecologische infra¬structuur tussen de terreinen die uit natuuroogpunt waardevol zijn. Verbindingszones zijn onmisbaar voor de natuur in het stedelijke gebied. Dieren kunnen zich daarlangs verplaatsen naar andere gebieden. Dergelijke gebiedswisseling is niet alleen voor het overleven van individuele dieren, maar ook voor de instandhouding van de populatie van belang.

Voorbeelden van ecologische infrastructuur zijn lintvormige beplantingen, niet gemaaide oeverkanten voor kleine die­ren, viaducten en tunnels voor dieren bij drukke verkeerswegen en het laten groeien van bloemen in de bermen, zodat deze voor insecten zoals bijen (zie “Laat jouw gemeente zoemen”) een verbinding kunnen vormen tussen natuurgebieden.

De egel, gidssoort voor groene tuinen: Veel mensen kennen de egel helaas vooral als verkeersslachtoffer. Toch komt dit scharrelende beestje in de hele stad voor. Het leefgebied wordt gevormd door tuinen, parken, bosranden en loofbos met rijke ondergroei van kruiden en struiken. Egels zijn vooral in de nacht actief. Overdag slapen ze in een nest van bladeren en takken, in de stad vaak in rommelhoekjes in tuinen. Het voedsel bestaat uit slakken, kevers, oorwurmen, regenwormen en tal van andere dieren. Per nacht kan een egel wel veertig slakken verorberen. Deze prooien worden gezocht in een leefgebied dat enkele tientallen hectaren per egel beslaat en per nacht leggen ze daar een paar kilometer voor af. De egel is daarmee een belangrijke indicator van een goede groene dooradering van de stad. De grote groengebieden zijn verbonden met de parken. Die parken zijn op hun beurt verbonden met het wijkgroen en met de groene tuinen. Zo ontstaat een samenhangend fijnmazig stedelijk natuurnetwerk waarmee de natuurgebieden tot aan de voor- en achterdeur komen.

Natuurvriendelijke oevers

Oevers zijn bij uitstek geschikt voor het vergroten van biodiversiteit. Dit betekent wel dat er een natuurlijke oever moet zijn die ook nog een flauwe helling heeft. In plaats van een hoge beschoeiing kunnen ook aflopende oevers worden gecreëerd, zodat amfibieën, watervogels en insecten (libellen) gemakkelijk in en uit het water kunnen komen. Deze natuurvriendelijke oevers bieden ook goede schuilplekken voor (jonge) vissen en amfibieën en fungeren als ei-afzetmogelijkheden voor deze dieren.

Een inspirerend voorbeeld van een gemeente waar de laatste jaren diverse natuurvriendelijke oevers zijn gerealiseerd is gemeente Hoorn. Dit was één van de wensen van de inwoners, die in het kader van een Groenvisie middels een enquête aangaven aan dat oevers en bermen er ‘natuurlijker’ uit mogen zien. Dit betekent meer bloemen, (water)planten en een meer natuurlijkere overgang van land naar water. Echter, niet iedere inwoner waardeert een ‘natuurlijker’ en ruiger uitziende berm of oever. Een nette oever of berm vinden inwoners ook belangrijk. We doen daarom natuurlijk/ruig waar het kan, netjes waar het moet.

Vergroening van stenige plekken

Recent onderzoek laat zien dat veel buurten in Nederland versteend zijn, waaronder een belangrijk deel van de nieuw gebouwde buurten. In al deze buurten is te weinig ruimte voor groen. Meer dan de helft van de buurten in de 32 grootste Nederlandse gemeenten is versteend. Tegelijk zijn er mooie voorbeelden die laten zien dat minder versteend bouwen heel goed mogelijk is, ook in dichtbevolkte wijken. De gemeente kan zelf actief zorgen voor meer natuur en groen in de buurt, en de verstening terugdringen. Dit kan in het bestemmingsplan, en straks – na inwerkingtreding van de Omgevingswet – in het omgevingsplan, door vast te leggen waar groen of natuur moet worden beschermd of verbeterd, en hoe.

Inspirerende voorbeelden:

·       De gemeente Breda stelt groennormen op voor nieuwe stedelijke ontwikkelingen. Zo verplicht de Bredase Groen- & Parknorm ontwikkelaars en woningcorporaties om minimaal 20-35 procent van een nieuwe woonbuurt in te richten als openbaar groen. Op die manier groeit de hoeveelheid groen in de gemeente ook mee met het aantal inwoners.

·       De gemeente Leeuwarden levert een bijdrage aan bewonersinitiatieven om de leefomgeving te verbeteren. Zo wordt het initiatief ondersteund om straten mooier, groener en gezonder te maken. Bewoners maken hiertoe een geveltuin, adopteren een boomspiegel,  onderhouden openbaar groen, en plaatsen plantenbakken.

·       In Nederland zijn inmiddels veel gemeenten actief met de campagne Steenbreek. Stichting Steenbreek ondersteunt gemeenten met een activiteitenpakket om zo de negatieve gevolgen van de verstening om te zetten in de positieve effecten van vergroening. Gemeenten bepalen zelf hun aanpak, samen met inwoners, organisaties en bedrijven. Zodra verbindingen worden gelegd gaan activiteiten meer effect opleveren.

Vleermuizen en gierzwaluwen in de stad

In Nederland komen 19 verschillende soorten vleermuizen voor, alle streng beschermd (Wnb paragraaf 3.2). Een aantal vleermuissoorten leeft in stedelijk gebied, waar de dieren zich schuilhouden in spleten en kieren van gebouwen, op zolders of in bomen. Lange tijd waren gebouwen en huizen uiterst geschikt voor de vleermuizen. De laatste tijd worden gebouwen en huizen echter vaak zodanig gebouwd, gerenoveerd of gesloopt dat zij ontoegankelijk zijn voor onder andere muizen en ratten en daardoor ook verblijfplaatsen voor vleermuizen verloren gaan of ontbreken.

Ook komt er op steeds meer plekken verlichting, die schadelijk kan zijn voor vleermuizen. Ook het na-isoleren van woningen brengt risico’s met zich mee voor vleermuizen. Als mogelijke maatregel om huizen beter te isoleren worden spouwmuren, veelal een verblijfplaats van vleermuizen, opgevuld met isolerend materiaal. Het gevolg is dat vleermuizen niet meer in de spouwmuur terecht kunnen. Op www.vleermuizenindestad.nl  is een uitgebreid handboek te vinden die antwoord geeft op de vraag “Hoe moet een stad worden ingericht om populaties van vleermuissoorten in de stad te behouden en te versterken zodat deze minder kwetsbaar zijn voor ingrepen in hun leefgebied?”

Van 2013 tot 2017 is in opdracht van de gemeente Amsterdam onderzoek gedaan naar het broedgedrag van gierzwaluwen. De vogels en nesten van gierzwaluwen zijn beschermd. Gierzwaluwen zijn doorgaans van mei tot en met augustus in Nederland en trekken daarna naar Afrika. Amsterdam telt nu ongeveer 2600 broedparen. Die broeden vooral in vooroorlogse- en grachtenhuizen met 'natuurlijke' nestplaatsen, zoals dakpannen, dakgoten en ouderwetse hijsbalken, Maar uit het onderzoek blijkt dat ze ook broeden in flats in de Bijlmermeer en steeds meer gebruik maken van speciaal aangebrachte nestkasten en neststenen. De gemeente heeft de broedplaatsen van gierzwaluwen in Amsterdam in kaart gebracht, waardoor bijvoorbeeld bij nieuwbouw rekening gehouden kan worden met het plaatsen van nestkasten.

Laat jouw gemeente zoemen

Insecten zijn belangrijk voor de biodiversiteit in de stad. Bijen zijn een goed voorbeeld: ze zorgen via bestuiving voor een deel van ons dagelijks voedsel. Ook zijn ze belangrijk voor de verspreiding van erfelijk materiaal en de diversiteit binnen soorten. Grote genetische verschillen tussen planten versterken de weerbaarheid van soorten. De achteruitgang van bloeiende planten, gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, schaalvergroting en intensivering in de landbouw en de introductie van exoten zoals de Varroa-mijt bij de honingbij hebben de afgelopen jaren gezorgd voor een wereldwijde bijensterfte. In Nederland is ook een groot aantal soorten bijen verdwenen of bedreigd. In 2018 is de stand van alle bijensoorten opgenomen op de Rode lijst.

Maatregelen die de gemeente kan nemen om bijen en andere insecten te helpen:

  • De aanwezigheid van bloemrijke kruidenmengsels maakt de stad aantrekkelijk voor zowel bijen als vlinders. Niet alleen veel, maar ook de juiste (inheemse) planten en voldoende diversiteit zijn hiervoor van belang;
  • Creëren van een ‘bijenlint’, waarbij een lint van geschikte bijenlocaties gemaakt wordt in de stad. Een goede inrichting en beheer van bermen en dergelijke zijn hiervoor van essentieel belang, alsmede groene daken met bloeiende soorten en vergroende tuinen.
  • Ecologisch beheren van bermen: beheer zonder chemische bestrijdingsmiddelen en rekening houdend met bijvoorbeeld de bloeitijd van bepaalde bloemsoorten die belangrijk zijn voor insecten.
  • Maaibeleid gericht op stimuleren diversiteit van de flora en fauna. Zo hanteert de gemeente Leeuwarden maar liefst 15 verschillende maaimethodes, met variatie in tijdstip, methode, machines en frequentie.
  • Het aanbieden van open stukken in een terrein of dijk en het achterlaten van dood hout. Dit  is van belang voor de voortplanting.
  • Een aantal keer per jaar door een schaapskudde begrazen van de natuurlijke bermen. Door de inzet van een kudde verschraalt een gebied, verspreiden zaden zich en ontstaan er vloeiende overgangen tussen bosschages, graslanden en oevers. Anders dan maaien blijven er ook uitgebloeide planten en stengels staan, dit zijn prima overwinteringsplekken voor insecten.

Contact

Reageren op dit dossier, of heb je andere vragen over Groenblauwe gemeente? Laat een reactie achter of neem contact op.