Menu
Dossier

In het wild levende dieren

Er komen in Nederland 36.000 diersoorten in het wild voor. Uitgangspunt is dat deze dieren zoveel mogelijk ongestoord moeten kunnen leven. Ruim 900 diersoorten vallen ook onder een bepaald beschermingsregime en daarvoor geldt dat ze niet zomaar verjaagd, gevangen of gedood mogen worden. Dit kan alleen ten behoeve van beheer en schadebestrijding als bepaalde menselijke belangen in gevaar zijn.
Vos in het gras - Mrs Brown via Pixabay
Bron foto: Mrs Brown, Pixabay (Pixabay License)

Over dit dossier

Inhoudsopgave
In een dichtbevolkt land als Nederland komt de natuur door allerlei menselijke activiteiten vaak in de knel. Denk daarbij bijvoorbeeld aan stedelijke ontwikkeling, wegaanleg of infrastructuur, en water- en groenbeheer.

Naast dat de gemeente compenserende en/of mitigerende (beheers-) maatregelen kan treffen, speelt ze ook een rol in de vergunningverlening en onderhoud van de openbare ruimte. Dit heeft allemaal als doel om zo veel mogelijk schade aan flora en fauna te beperken. Daarnaast heeft de gemeente te maken met het organiseren van hulp aan dieren die in acute nood zijn.

In dit dossier vindt u een aantal vraagstukken/voorbeelden van waar een gemeente zoal mee te maken kan krijgen als het gaat om in het wild levende dieren. We nodigen u graag uit om vragen en inspirerende voorbeelden met ons te delen: info@diervizier.nl.

Soortenbescherming bij ruimtelijke ingrepen

Alle vogels in Nederland, in totaal ruim 700 soorten, zijn beschermd. Daarnaast worden ongeveer 230 overige Europese en nationale soorten beschermd. De Wet natuurbescherming bevat hiertoe drie beschermingsregimes. Daarnaast geldt voor de extra bedreigde en kwetsbare diersoorten op de rode lijsten een hogere prioriteit bij het nemen van actieve beschermingsmaatregelen.

Wanneer burgers en bedrijven, of de gemeente zelf, plannen ontwikkelen voor ruimtelijke ingrepen of activiteiten is het belangrijk dat zij makkelijk en snel weten of een activiteit met mogelijke schade aan beschermde inheemse soorten is toegestaan. De gemeente is als initiatiefnemer en eerste aanspreekpunt zelf verantwoordelijk, óf zij draagt verantwoording voor het beoordelen van omgevingsvergunningaanvragen. De provincie geeft vervolgens onder de Wet natuurbescherming aan de gemeente de natuurtoestemming af in de vorm van ‘Verklaringen van geen bedenking’.

De centrale overheid heeft een vrij gedetailleerde brochure opgesteld over soortenbescherming bij ruimtelijke ingrepen. Hierin staat beschreven welke stappen doorlopen moeten worden in geval er bijvoorbeeld bouwplannen zijn of wanneer men bestendig onderhoud wil plegen in de openbare ruimte. Deze stappen zijn:

  • Stap 1. Komen er beschermde soorten voor in het gebied?
  • Stap 2. Worden door de handeling de verbodsbepalingen overtreden?
  • Stap 3. Vallen de handelingen onder een vrijstelling?
  • Stap 4. Kan een ontheffing soortenbescherming worden verleend?

Bij vrijwel alle stappen rond ruimtelijke ontwikkeling en inrichting speelt de ecologisch deskundige een rol: van vooronderzoek tot aanvraag. Soms voor het uitvoeren van een onderzoek, soms als adviseur.

Bescherming vogelnesten

Alle inheemse vogels (ruim 700 soorten), hun nesten en eieren zijn beschermd op grond van de Wet natuurbescherming. Het is verboden om vogels te vangen, doden of verstoren, maar ook om hun nesten en eieren te beschadigen. Dit geldt voor de vogels in de stad net zo goed als voor vogels op het platteland en in natuurgebieden. Nesten van inheemse vogelsoorten zijn gedurende de broedperiode beschermd, vanaf het eerste takje, tot het uitvliegen van het laatste jong. Voor het broedseizoen staat in de wet geen vaste periode. De looptijd verschilt per soort en varieert per jaar.

Vogelsoorten zoals de blauwe reiger en de bosuil beginnen al in februari te broeden en bepaalde (zang)vogels broeden nog in augustus. Buiten het broedseizoen geldt de bescherming alleen voor vogels met jaarrond beschermde nesten. De meeste vogels maken elk jaar een nieuw nest, maar er zijn vogels die hun nest jaarrond gebruiken als rustplaats (steenuil), afhankelijk van bebouwing en hokvast zijn (gierzwaluw, huismus) of vaak elk jaar naar hetzelfde nest terugkeren (veel roofvogels). Die nesten zijn jaarrond beschermd. Ook nesten van koloniebroeders als roeken zijn jaarrond beschermd.

Het kappen of snoeien van bomen of struiken tijdens het broedseizoen is in strijd met de wet als daarin een vogel aan het broeden is of er een jaarrond beschermd nest in zit en deze wordt vernield of verstoord. Zo heeft de gemeente Dordrecht bijvoorbeeld een artikel laten opnemen in haar bomenverordening, waarin staat dat het verboden is om in het broedseizoen bomen te kappen. Het hele jaar door moet bij het kappen van houtachtige gewassen voor het kappen worden vastgesteld of er gebruikte nesten aanwezig zijn.

Gedragscodes natuurbescherming

Voor een aantal werkzaamheden op plekken waar beschermde dieren voorkomen is geen ontheffing nodig en kan een vrijstelling worden verkregen. Het gaat om werkzaamheden die vaak voorkomen of voorspelbaar zijn, zoals groenonderhoud binnen een gemeente of de werkzaamheden van waterschappen.

Deze vrijstelling en de voorwaarden van de vrijstelling staan in een gedragscode natuurbescherming. Ook staan er maatregelen in een gedragscode. Deze maatregelen voorkomen of beperken de schade aan beschermde dieren en planten bij het uitvoeren van de activiteiten. Een gedragscode natuurbescherming geldt voor heel Nederland, dus niet alleen voor één gebied of plaats. Deze code wordt meestal aangevraagd door een overkoepelende organisatie.

Zo is er voor bestendig beheer, onderhoud, gebruik, ruimtelijke ontwikkeling en inrichting de “Gedragscode Soortbescherming gemeenten” opgesteld. De gedragscode is van toepassing op voorbereidende en uitvoerende werkzaamheden op locaties met wettelijk beschermde soorten. De werkzaamheden worden door gemeenten of in opdracht van gemeenten gerealiseerd. Door te handelen volgens deze gedragscode, worden negatieve effecten op (lokale) populaties van beschermde dieren en planten inzichtelijk gemaakt en voorkomen of beperkt. De maatregelen betreffende ruimtelijke ontwikkeling of inrichting betreffen: gebouwen en werken, houtige begroeiingen, kruidige begroeiingen en onbegroeid terrein, (half)verhardingen en terreinmeubilair, en wateren en oevers.

Gemeente Hoorn is een voorbeeld van een gemeente die werkt met gedragscodes van Vereniging Stadswerk Nederland.

Mitigerende maatregelen: casus vleermuis

Om bij ruimtelijke ingrepen meer rekening te houden met de flora en fauna kunnen mitigerende of compenserende maatregelen worden getroffen. In sommige gevallen is dit zelfs verplicht. Mitigerende maatregelen in het kader van soortenbescherming zijn maatregelen die worden getroffen om de overtreding van verbodsbepalingen ‘ter plaatse’ te voorkomen of te beperken.

Compenserende maatregelen zijn niet per definitie gericht op het voorkomen of beperken van de overtreding van verbodsbepalingen, maar betreffen maatregelen om de gunstige staat van instandhouding te kunnen waarborgen van de getroffen soort.

Casus: Ontheffingsaanvraag en mitigatieplan gewone dwergvleermuis ten behoeve van ondertunneling N226 Maarsbergen. Mitigerende maatregelen:

  • Volgens het Kennisdocument Gewone dwergvleermuis dient voor elke verblijfplaats die verdwijnt een minimum van 4 vervangende verblijfplaatsen aangeboden te worden.
  • Realiseer zes maanden voorafgaand aan de werkzaamheden de vervangende verblijfplaatsen (bijv. houtbetonnen kasten) verspreid over de omgeving nabij (bij voorkeur binnen 200 meter) op een locatie met vergelijkbare eigenschappen als de vastgestelde verblijfplaats.
  • De alternatieve verblijfplaats moet vrij zijn van kunstlicht, verstoring, buiten bereik van predatoren, met vrije aanvliegroute en vliegruimte.
  • De verblijfplaatsen zodanig geplaatst dat er een variatie in microklimaat wordt aangeboden

De website Vleermuizenindestad.nl geeft een overzicht van compenserende of mitigerende maatregelen die voor vleermuizen getroffen kunnen worden bij ruimtelijke ingrepen.

Faunabeheer en jacht

Er zijn situaties waarin dieren in het wild niet beschermd worden maar juist verjaagd of gedood worden. Dit gebeurt in het geval dat deze dieren overlast of schade veroorzaken of indien het beheer van de populatie van de diersoort dit vereist (Wnb paragraaf 3.4). Indien het beschermde diersoorten betreft, is een vrijstelling of ontheffing van de Wet natuurbescherming nodig. Schadebestrijding is in de wet gereguleerd. Populatiebeheer kan nodig zijn vanwege onder andere een publiek belang – zoals de volksgezondheid of verkeersveiligheid: De omvang van populaties van diersoorten kunnen dan worden beperkt. Voor soorten die niet van oorsprong in Nederland voorkomen (exoten) is het soms nodig de populatie terug te brengen naar nul, ter bescherming van de inheemse planten en dieren.

In tegenstelling tot jacht (benutting), is jagen ten behoeve van beheer en schadebestrijding onder bepaalde voorwaarden wel mogelijk in beschermde natuurgebieden (Wnb paragraaf 3.4). De provincie vormt het bevoegde gezag waar het gaat om populatiebeheer en schadebestrijding. Er liggen hier geen bevoegdheden voor de gemeente tenzij de gemeente grondeigenaar is. Vanuit de provincie worden ontheffingen verleend aan de Faunabeheereenheden, die deze dan mogen doorgeven aan wildbeheereenheden of individuele jagers en grondgebruikers. Faunabeheereenheden zijn in het leven geroepen om voor hun werkgebied een faunabeheerplan vast te stellen. Jachthouders met een jachtakte organiseren zich met anderen in een wildbeheereenheid, die de rechtsvorm van een vereniging heeft, ter uitvoering van het door de faunabeheereenheid vastgestelde faunabeheerplan. Artikel 3.15 van de wet Natuurbescherming beschrijft het aanwijzen van soorten die middels een ontheffing of vrijstelling beheerd mogen worden.

De gemeente heeft als grondeigenaar de wettelijke bevoegdheid om jachtrechten uit te geven. De gemeente kan deze bevoegdheid inzetten om de benuttingsjacht op gemeentegronden niet toe te staan. Deze is beperkt tot vijf wildsoorten, namelijk haas, fazant, wilde eend, konijn en houtduif (art. 3.20 lid 2 Wnb). De gemeente kan de bevoegdheid gebruiken om jacht uitsluitend ten behoeve van beheer en schadebestrijding in te zetten. Gemeenten kunnen ook kiezen voor een beleid om jacht als uiterste middel in te zetten, als andere maatregelen voor faunabeheer (zie "Alternatief faunabeheer") en bij het tegengaan van belangrijke schade (zie dossier "Overlast door dieren") onvoldoende effect hebben.

Alternatief faunabeheer: casus Utrecht

Andere middelen dan jacht die worden ingezet bij faunabeheer in Utrecht zijn bijvoorbeeld het verhinderen van nestelmogelijkheden door openingen onder tunnels dicht te maken en het schudden van eieren (nestbeheer).

Binnen het groenbeleid en het uitvoeringsprogramma groen zet Utrecht via het groene web in op maatregelen in het landschap die de faunabalans bevorderen. Vanuit dierenwelzijn adviseert de gemeente over deze maatregelen, met als inzet het leefgebied van dieren te vergroten waardoor de faunapopulatie beter in balans kan blijven en het minder vaak nodig is om jacht in te zetten.

Andere voorbeelden van alternatieven voor jacht zijn:

  • gebieden onaantrekkelijk maken, bijvoorbeeld door andere beplanting en inrichting, het spannen van draden, inzetten van knalapparaten of neproofvogels of het verspreiden van stoffen met een sterke geur;
  • foerageergebieden aanwijzen door een gebied aantrekkelijk te maken voor de dieren, bijvoorbeeld door het inzaaien van witte klaver in gebieden waar ganzen mogen foerageren of het aanleggen van rasters of afdekken van gewassen;
  • nestbeheer om kleine, overzichtelijke ganzen- of eendenpopulaties in toom te houden;
  • opruimen van voedselresten, afsluiten van containers en gebruik van ondergrondse containers;
  • minder, anders of niet voeren van onder andere watervogels;
  • bouwkundige maatregelen treffen, zoals het dichten van gaten en kieren, mogelijke schuilplaatsen wegnemen en het goed onderhouden van het rioolstelsel.

Video: Diervriendelijk nestbeheer

Ecoloog Peter van Poelgeest loopt langs ganzennesten in Amersfoort.
Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat deze video niet getoond kan worden. Vink marketing aan in uw cookie-instellingen en ververs deze pagina om de video te tonen.

Diervriendelijk nestbeheer

Dierbescherming

Infrastructuur: watergangen

Hoofdwatergangen worden in Nederland door het waterschap gebaggerd. De overige smallere watergangen worden door (vaak in opdracht van) de gemeente gebaggerd, meestal direct door middel van een kraantje aan de waterkant. Een gemeente mag niet zomaar ergens baggeren, maar is verplicht eerst een gedegen onderzoek uit te voeren naar de aanwezigheid van beschermde diersoorten om na te gaan of ze een ontheffing aan moet vragen.

Bij de voorbereiding van het baggerwerk moet dus rekening worden gehouden met de aanwezige dieren en planten. In samenwerking met een ecologisch deskundige kunnen kwetsbare punten op een rij worden gezet. Vervolgens moet de gemeente een baggerplan maken wanneer en hoe het best gebaggerd kan worden afhankelijk van een inventarisatie van de aanwezige fauna. Gemeente Rijswijk is een voorbeeld van een gemeente met een baggerplan, met een cyclische doorlooptijd van telkens 8 jaar.

Een ontheffing is niet nodig als het gaat om regulier beheer, gebruik en onderhoud in een gebied waarin uitsluitend algemene soorten voorkomen. Gaat het om regulier beheer, onderhoud of gebruik en komen er andere dan uitsluitend algemene soorten voor, dan hoeft er ook geen ontheffing aangevraagd te worden, als gemeente. De gemeente en uitvoerende partijen in opdracht van de gemeente zijn wel gehouden aan de geldende gedragscodes (zie ook “Gedragscodes natuurbescherming”) voor onderhoud en beheer. Goede praktijken zijn:

  • Baggeren kan het beste plaatsvinden in september of oktober, omdat dit een periode is tussen de voortplanting en winterrust van vissen en amfibieën in.Nemen van preventieve maatregelen om leed ten aanzien van vissen en andere dieren in de sloot te voorkomen.
  • Gefaseerd en gericht baggeren, zodat dieren kunnen wennen en rustig naar een andere plek kunnen gaan.
  • Dieren ontsnappingsmogelijkheden bieden. Vissen kunnen eventueel worden teruggezet of verplaatst.
  • Rekening houden met temperatuur van het water: bij een te lage temperatuur raken vissen en amfibieën inactief waardoor zij niet meer kunnen vluch­ten. Bij een te hoge temperatuur kan zuurstofloosheid van het water ontstaan.

Infrastructuur: wegen en goten

Gemeenten kunnen met het oog op het beschermen van (in het wild levende) dieren verkeersbesluiten nemen voor de wegen die door hen worden beheerd. De gemeente kan bijvoorbeeld wegen afsluiten in verband met de paddentrek, hekwerken of tunnels plaatsen of de maximumsnelheid beperken om overstekende dieren te beschermen.

Door middel van tunnels en bruggen (ecoducten) kan de gemeente versnipperde natuur weer ontsnipperen zodat dieren zich kunnen verspreiden en naar andere gebieden kunnen trekken. Verlichting speelt hierin ook een belangrijke rol: lichthinder kan het om verstoring van vogels

In goten en bij putten kunnen maatregelen worden getroffen om te voorkomen dat kikkers en padden vast komen te zitten of in straatkolken worden meegevoerd. Onderzoek op 36 locaties in Nederland toont aan dat jaarlijks substantiële aantallen amfibieën en ook zoogdieren opgesloten raken in straatkolken van de riolering. Ze komen er bijna nooit meer levend uit. Stichting RAVON en Stichting RIONED hebben oplossingen ontwikkeld, die de dieren beschermen of de gelegenheid geven om te ontsnappen.

Amberkleurig licht voor de meervleermuis

In Almere Buiten is op vijf verschillende plekken de verlichting van een aantal lantaarnpalen aangepast voor de meervleermuis.

De meervleermuis kan niet goed tegen het witte licht van de normale straatverlichting in Almere en heeft minder last van amberkleurig licht. Door het herstellen van het moeras van de Oostvaardersplassen is tijdelijk het jachtgebied van deze vleermuis kleiner geworden. Met het aanpassen van de verlichting worden de routes voor de vleermuiskolonies naar het jachtgebied verbeterd, zodat ze gemakkelijker aan voedsel (insecten) kunnen komen.

NB: Een oranje/rode/amberkleur is minder verstorend dan bijvoorbeeld wit licht omdat UV en andere korte golflengten eruit gefilterd zijn. Het aantal studies hierover is echter nog beperkt, en de reactie van vleermuizen verschilt van soort tot soort.

Wilde dieren in nood

In het wild levende dieren kunnen door een calamiteit, crisis of ramp in een noodsituatie verkeren. Ze kunnen bijvoorbeeld gewond raken in het verkeer, worden vergiftigd, te maken krijgen met overstromingen, besmeurd raken met olie etc. Deze dieren hebben geen eigenaar, en derhalve hebben gemeenten op basis van het Burgerlijk Wetboek geen bewaarplicht (zie ook dossier “Wet- en regelgeving”) ten aanzien van deze dieren.

Echter, vanuit de Wet natuurbescherming is er in algemene zin wel een zorgplicht voor wilde dieren:

  • Vanuit de zorgplicht kan de gemeente in ieder geval een bijdrage leveren aan gespecialiseerde wildopvangorganisaties en dierenambulances die deze dieren helpen. Dieren worden al dan niet na onderzoek van een dierenarts overgebracht naar een gespecialiseerde opvang, zoals naar de vogelopvang of egelopvang. Het doel is altijd om zieke wilde dieren die in een opvangcentrum zijn hersteld, uit te zetten in de natuur.
  • Gemeenten kunnen hun burgers informeren over dit onderwerp. Met zorg voor bewustwording vermijd je onnodige opvang. Bijvoorbeeld als een jonge vogels uit het nest valt, plaats het dan terug indien mogelijk. Zeker voor jonge dieren is opvang lang niet altijd de aangewezen weg.
  • Om naast het welzijn en de veiligheid van mensen ook die van dieren te waarborgen in het geval van een ramp, is het belangrijk dat de gemeente in haar rampenbestrijdingsplan maatregelen opneemt voor de veiligheid van alle dieren. Op die manier krijgen dieren de professionele zorg die zij nodig hebben en worden overige hulpdiensten op dit gebied ontlast.

Contact

Reageren op dit dossier, of heb je andere vragen over In het wild levende dieren? Laat een reactie achter of neem contact op.