Menu
Dossier

Dierziekten

Nederland moet als dichtbevolkt land met veel dieren alert zijn op nieuwe en bestaande ziekten die van dieren op mensen kunnen worden overgedragen, en andersom. Zulke ziekten noemen we zoönosen. Voorbeelden zijn Q-koorts en vogelgriep.
Geit - ©Iris Hamelmann via Pixabay
Bron foto: Iris Hamelmann (Pixabay)
In samenwerking met

Over dit dossier

Inhoudsopgave
In het kader van het nationaal actieplan stelt de overheid onder andere hand­reikingen op om gemeenten en provincies te ondersteunen bij het meewegen van zoönosenrisico’s bij de inrichting van het landelijk en stedelijk gebied. Een voorbeeld is de vestiging of uitbreiding van veehouderijen.

Andere mogelijkheden die gemeenten hebben om zoönosenrisico’s te verlagen zijn het stimuleren van hygiëne maatregelen bij contact met levende en dode dieren, voorlichting aan burgers en professionals, tegengaan van het bij elkaar brengen van dieren met verschillende herkomst (bijv. dierenbeurzen), en gecoördineerde aanpak voor dierplagen.

Hieronder vindt u een aantal issues/­vraagstukken/­voorbeelden van waar een gemeente zoal mee te maken kan krijgen als het gaat om preventie, maatregelen en communicatie omtrent dierziekten/zoönosen. We nodigen u graag uit om vragen en inspirerende voorbeelden met ons te delen: info@diervizier.nl.

One Health

De coronapandemie heeft laten zien dat een zoönose wereldwijd tot ontwrichtende situaties kan leiden. Het kabinet zet zich daarom in om zo’n situatie in de toekomst zoveel mogelijk te voorkomen. In het “Nationaal actieplan versterken zoönosenbeleid” geeft het kabinet aan hoe in de periode 2022 - 2026 het zoönosenbeleid verder wordt versterkt. Het actieplan strekt zich uit over de volle breedte van One Health – een interdisplinaire samenwerking om gezondheid en welzijn van mensen, dieren en leefomgeving te verbeteren.

Nederland kent vanaf 2011 een geïntegreerde humaanveterinaire risicostructuur met een structurele samenwerking tussen alle betrokken partijen. Binnen deze zoönosenstructuur is het Signaleringsoverleg Zoönosen ingericht. In dit maandelijkse overleg onder voorzitterschap van het RIVM beoordelen One Health deskundigen op gestructureerde wijze regionale, landelijke en internationale signalen van mogelijk zoönotische aard. Het Signaleringsoverleg bestaat behalve uit het RIVM, uit de faculteit Diergeneeskunde (FD), gemeentelijke gezondheidsdiensten (GGD), de Gezondheidsdienst voor Dieren (GD), Wageningen Bioveterinary Research (WBVR), het Dutch Wildlife Health Center (DWHC) en de Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (NVWA).

Om snel te kunnen handelen bij dierziektes met gevaar voor de volksgezondheid zijn er regels voor de identificatie en registratie (I&R) van dieren. Zo moeten runderen, varkens, schapen, geiten, paardachtigen, maar ook honden geregistreerd worden. Ook als ze als hobby worden gehouden. Ze krijgen hiertoe bijvoorbeeld een (oor)merk of chip.

Bron foto: Omslag Nationaal actieplan versterken zoönosenbeleid (©Rijksoverheid)

Meldingsplicht

In de Europese diergezondheidsverordening staat welke dierziekten door lidstaten bestreden moeten worden. Het voorkomen en bestrijden van dierziekten valt namelijk onder deze verordening. Zo is de aanpak in alle lidstaten van de Europese Unie zoveel mogelijk hetzelfde. Daarnaast heeft het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) in de Wet dieren nog extra dierziekten en diersoorten aangewezen die meldingsplichtig zijn, aanvullend op de Europese Diergezondheidsverordening. Sommige dierziekten zijn vanwege hun ernst naast aangifteplichtig ook bestrijdingsplichtig. Hiervoor wordt met verschillende nationale beleidsdraaiboeken gewerkt.

Een dierziekte wordt als besmettelijke dierziekte aangewezen indien zij zich snel uitbreidt, ernstige schade brengt aan de betrokken diersoort, niet voldoende afneemt met normale bestrijdingsmiddelen, een gevaar vormt voor de volksgezondheid of volgens internationale afspraken bestreden wordt (Wet dieren, artikel 5.3 ‘Aanwijzing dierziekten, zoönosen en ziekteverschijnselen’).

Een melding moet gedaan worden bij de NVWA en de meldingsplicht geldt voor dierhouders en dierenartsen. Hierbij is reeds de verdenking van een besmettelijke dierziekte meldingsplichtig. Ook medewerkers van veterinaire laboratoria zijn verplicht de diagnose van een meldingsplichtige dierziekte te melden. Voor sommige dierziekten geldt een meldingsplicht uitsluitend voor dierenartsen en laboratoria.

De NVWA meldt verdenkingen en bevestigingen van besmettelijke dierziekten aan de burgemeester van de gemeente waarin de dieren in kwestie worden gehouden. Meestal gaat het over een veehouderij maar het kan ook een particulier met een ziek gezelschapsdier zijn. Wanneer de ziekte een zoönose is, wordt ook de GGD op de hoogte gesteld.

In de beleidsdraaiboeken staat per dierziekte wat er moet gebeuren om een dierziekte te bestrijden en wie dat moet doen. Zo kan een land gebieden instellen waar een vervoersbeperking geldt. Of besluiten om besmette dieren te doden. Taak van de betrokken gemeente is om hier medewerking aan te verlenen, zoals aan het plaatsen en het weer verwijderen van waarschuwingsborden en kentekenen (Wet dieren, Artikel 5.8 ‘Medewerking burgemeesters’).

Bron foto: Vervoersverbod (©Hielke Boorsma via Flickr)

Veehouderij en gezondheid omwonenden

Gemeenten en provincies zijn het bevoegd gezag - omgevingsvergunning, toezicht en handhaving – voor het verlenen van vergunningen voor nieuwbouw en uitbreiding van bijvoorbeeld veehouderijen. Voor het laten zien wat decentrale overheden kunnen doen om mogelijke gezondheidsrisico’s van veehouderijen mee te wegen in de besluitvorming is de ‘Handreiking veehouderij en gezondheid omwonenden’ beschikbaar. Deze is door Kenniscentrum InfoMil opgesteld.

Gemeenten en provincies kunnen om allerlei redenen beleid voeren op gebied van veehouderij en ruimtelijke ordening. Bijvoorbeeld om verduurzaming te stimuleren en/of te voldoen aan fijnstofnormen, geurnormen, geluidsnormen, verkeersaspecten, natuurbeleid en landschapsbeleid. Gezondheidsaspecten kunnen daar (al dan niet expliciet) onderdeel van uitmaken. Naar verwachting treedt in 2024 de Omgevingswet in werking. Deze wet geeft gemeenten en andere bevoegde gezagen een verantwoordelijkheid voor het meewegen van een gezonde leefomgeving.

Het biedt voordelen om in beleid vast te leggen welke uitgangspunten het bevoegd gezag hanteert bij het afwegen van gezondheidsrisico’s voor omwonenden en passende maatregelen. Dit schept duidelijkheid naar veehouders en omwonenden, en helpt bij de motivering van besluiten.

Zeker als besluiten ook op basis van het voorzorgprincipe worden gemotiveerd, is het aan te bevelen om dit in een beleidsvisie te motiveren en te verankeren. Op deze manier kunnen gemeenten en provincies zelf sturen en zelf bepalen wat zij aanvaardbare risico’s vinden. Ze kunnen aansluiten bij de regionale of lokale milieubelasting en beleving van risico’s.

Bron foto: Veehouderij (©Siebe Swart via Flickr)

Communicatie veehouder–omgeving

Communicatie met de omgeving door de ondernemer met een uitbreidingswens (vergunningaanvrager) is belangrijk. Ook de gemeente kan het initiatief nemen voor de communicatie met de omwonenden en belanghebbenden, bijvoorbeeld bij het vaststellen of wijzigen van het bestemmingsplan. In het nieuwe stelsel onder de Omgevingswet krijgt communicatie een prominente plek bij bijvoorbeeld het omgevingsplan. Het gaat hierbij niet alleen om tijdige communicatie met belanghebbende, maar ook om participatie.

De Omgevingswet schrijft niet voor in welke vorm communicatie moet plaatsvinden. Reden daarvoor is dat dit sterk afhankelijk is van het type initiatief en de lokale situatie. Bij participatie gaat het er om dat betrokkenen bij de planontwikkeling actief inbreng kunnen leveren in het besluitvormingsproces. De Omgevingswet regelt dat initiatiefnemers inzichtelijk moeten maken hoe belanghebbenden hun inbreng hebben kunnen leveren en hoe er met de inbreng is omgegaan.

Hoe en wanneer vindt nu al een 'dialoog' met de omgeving plaats? Enkele voorbeelden:

Bron foto: Bewonersoverleg (©Audrey_RLSD via Flickr)

Video: Participatie Omgevingswet

Deze animatie legt de regels voor participatie uit die in de Omgevingswet staan. De Omgevingswet biedt inwoners van Nederland meer ruimte om inbreng te leveren op veranderingen in zijn of haar leefomgeving.
Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat deze video niet getoond kan worden. Vink marketing aan in uw cookie-instellingen en ververs deze pagina om de video te tonen.

Participatie Omgevingswet

(©Informatiepunt Leefomgeving

Preventie en aanpak van vogelgriep

Vogelgriep of aviaire influenza is een voorbeeld van een meldings- en bestrijdingsplichtige dierziekte. Het virus is een bedreiging voor wilde watervogels, maar ook andere vogelsoorten en zoogdieren zoals vlees- en aaseters kunnen worden besmet, vaak door het eten van of aan karkassen van besmette vogels. Daarnaast zijn er sinds oktober 2021 miljoenen dieren op pluimveebedrijven getroffen en geruimd. Het virus kan gevaarlijk zijn voor de mens, met name bij intensief contact met besmette dieren. Het is dus aan te raden om de kans op contact met het virus zo klein mogelijk te maken. Dit betekent de nodige hygiënemaatregelen bij het opruimen van dode wilde dieren, en bij het ruimen van pluimvee op bedrijven.

Samen met provincie Friesland, andere decentrale overheden en dierenhulporganisaties is een leidraad ontwikkeld over het opruimen van wilde vogels met een vermoedelijke vogelgriep besmetting, en de omgang met zieke wilde vogels. De ervaringen van lokale overheden zijn samen met bestaande protocollen in één document geïntegreerd, en dient als handreiking voor private partijen en lokale overheden. Het ministerie van LNV ziet het als zijn verantwoordelijkheid om het opruimen van kadavers van wilde vogels zo goed mogelijk te laten verlopen door uitvoerende personen of instanties waar mogelijk te ondersteunen en te faciliteren maar vraagt hierbij de regie en hulp van lokale partijen zoals gemeenten, provincies, veiligheidsregio’s, dierenambulances of terreinbeheerders.

De afgelopen jaren lijken pluimveebedrijven in waterrijke gebieden meer kans te hebben op een besmetting met vogelgriep. Naast de locatie van een pluimveebedrijf zijn ook andere factoren van belang voor de kans op vogelgriep, zoals het type bedrijf (waaronder de pluimveesoort). Door bij plannen voor ruimtelijke ordening en nieuwvestiging rekening te houden met risicofactoren, kunnen deze mogelijk worden verkleind. Decentrale overheden hebben hier invloed op, vanwege de bevoegdheid voor het verlenen van vergunningen.

Bron foto: Opruimen kadavers vogelgriep (©Rob Oo via Flickr)

Gezonde omgang met gezelschapsdieren

Gezelschapsdieren kunnen een rol spelen in de verspreiding van zoönosen, zoals bij papegaaienziekte (psittacose). Papegaaienziekte is een vorm van longontsteking die bij mensen in Nederland af en toe voorkomt. Op dit moment kunnen deze en andere bekende zoönosen meestal door weinig ingrijpende maatregelen, zoals vaccinatie en bioveiligheid, worden beheerst. In het geval van een onbekende zoönose, een snel verspreidende zoönose, of een zoönose met ernstige gevolgen, kan het treffen van (ingrijpende) maatregelen noodzakelijk zijn. Hiervoor wordt in 2023-2024 een apart draaiboek opgesteld door de Rijksoverheid, in het kader van het Nationaal actieplan versterken zoönosenbeleid.

Deeigenaren van gezelschapdieren hebben vaak een emotionele band met hun dieren, wat het treffen van (ingrijpende) maatregelen compliceert. Zeker als het gaat om het isoleren of zelfs doden van geïnfecteerde dieren. Een manier om eigenaren van gezelschapsdieren te beschermen tegen zoönotische infectieziekten van hun eigen dier is het vergroten van de kennis over zoönosen bij deze eigenaren. Hiervoor is de term ‘zoönosengeletterdheid’ geïntroduceerd. Naast algemene basiskennis die voor iedereen relevant is, wordt met deze term ook specifieke kennis bedoeld voor specifieke doelgroepen zoals eigenaren van gezelschapsdieren, veehouders of internationale reizigers.

Nederland ontwikkelt een huis- en hobbydierenlijst (voor zoogdieren) waarop dieren vermeld staan die geschikt zijn om als gezelschapsdier te houden (zie ook dossier “Huis- en hobbydieren”). Het zoönosenrisico weegt, naast andere criteria, mee bij de beoordeling van diersoorten die geschikt zijn om te houden. Het Landelijk Informatiecentrum voor Gezelschapsdieren (LICG) geeft adviezen voor een gezonde omgang met huisdieren, en stelt online huisdierbijsluiters beschikbaar met daarin informatie over voorkomende ziekten.

Bron foto: Papegaaien (©hjm229 via Flickr)

Ziek door een bacterie: casus Botulisme

Botulisme is een ernstige ziekte bij dieren en mensen die gepaard gaat met verlammingsverschijnselen met mogelijk dood tot gevolg. Vrijwel altijd wordt de ziekte opgelopen door het binnenkrijgen van gifstoffen die worden gemaakt door de bacterie Clostridium botulinum. Deze gifstoffen nemen dieren en mensen op via voedsel of voer. Botulisme is dus voornamelijk een vorm van voedselvergiftiging. Botulisme is het meest bekend bij watervogels. Vooral als de buitentemperatuur gedurende een aantal dagen boven de 25 graden blijft, kan het leiden tot massale sterfte.

Vogels die zijn gestorven aan botulisme kunnen zelf ook weer een bron van besmetting vormen voor andere vogels. Ook bij kippen en runderen kan een groot deel van de dieren in een stal ziekteverschijnselen vertonen, vaak met sterfte tot gevolg, terwijl botulisme bij paarden vaak individuele gevallen betreft. Wanneer mensen ziek worden, is dat voornamelijk als voedselvergiftiging. Een bekend risico vormen zelf ingemaakte producten (wecken) die onvoldoende verhit zijn geweest.

Als botulisme bij watervogels optreedt, dan kunnen nog levende slachtoffers met goede verzorging in de wildopvang nog goed herstellen. De gemeente kan over deze opvang en verzorging goede afspraken maken met wildopvangcentra en dierenambulances.

Dode vogels dienen zo snel mogelijk verwijderd te worden om te voorkomen dat deze dieren zorgen voor een verdere verspreiding van botulisme. Verwijderen van dode dieren uit singels, vijvers en sloten is een gemeentelijke taak als het binnen de gemeentegrenzen is (in grotere wateren meestal het waterschap of Rijkswaterstaat). Het ophalen/verwijderen van kadavers uit het wild wordt door gemeenten vaak uitbesteed aan dierenambulances, inclusief tijdelijke opslag voor gecoördineerde kadaververwerking en destructie door volgens de richtlijnen van de destructiewet door Rendac. Zo nodig kan de gemeente waarschuwingsborden plaatsen op plekken waar veel watervogels voorkomen.

Bron foto: Wilde eenden (©Sergio Cerrato via Pixabay)

Dierenbeurs in je gemeente?

De NVWA controleert risicogebaseerd op Nederlandse beurzen of shows waar tentoonstellingen van levende dieren plaatsvinden, zoals van vogels en reptielen. Daar wordt toegezien op de oorsprong van beschermde diersoorten en het dierenwelzijn. Alle dierenbeurzen moeten vooraf worden gemeld bij de NVWA en er dient een private dierenarts aanwezig te zijn voor de veterinaire controle. Omdat hier dieren van verschillende herkomst samenkomen, is het van belang mensen en dieren goed te beschermen tegen overdracht van mogelijke (zoönotische) ziekteverwekkers. Een andere bron van zorg is het dierenwelzijn: transport, de manier waarop dieren worden tentoongesteld en de interactie met veel mensen kunnen voor veel stress onder de dieren zorgen.

In verschillende gemeenten is een discussie ontstaan over de noodzaak van extra maatregelen tijdens beurzen of shows, zoals bijvoorbeeld het geval was na uitbraak van psittacose na een vogelshow in Weurt in 2007. Tenminste 25 van de 200 bezoekers zijn binnen 2 weken na het bezoek aan de vogelshow ziek geworden.

De laatste tijd is er ook steeds meer discussie over het verbieden van beurzen, markten en tentoonstellingen met levende (wilde) dieren, vooral ook vanwege de coronapandemie. Dierenwelzijnsorganisaties roepen op tot een verbod op het houden van markten waar levende, wilde dieren worden verkocht. Gemeenten kunnen kiezen voor het tegengaan van dierenbeurzen binnen de gemeentegrenzen. Een voorbeeld is de gemeente Gouda.

Bron foto: Vogeltjesmarkt (©Bas Sluijs via Flickr)

Integrated Pest Management

Het beheersen van plaagdieren zoals ratten en muizen draagt bij aan het voorkomen van zoönosenrisico’s. Deze dieren kunnen naast overlast ook zoönotische ziekteverwekkers overdragen. De ministeries van VWS, LNV, IenW en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en diverse instanties waaronder gemeenten werken samen binnen het Programma ‘Duurzame en effectieve plaagdierbeheersing’, om ervoor te zorgen dat de overlast van plaagdieren in steden en daarbuiten niet verder uitbreidt en beteugeld wordt. Dit gebeurt vanuit de zogeheten ‘Integrated Pest Management’ (IPM) methode.

In de Wet publieke gezondheid is een zorgplicht van de gemeente voor algemene infectieziektebestrijding vastgelegd, waar ook overdracht van ziekten door dieren onder valt. Naast uitwerking van plaagdierbeheersing in het gemeentelijk beleidsplan, kunnen gemeenten ook de volgende punten uitwerken: gemeentelijk meldpunt voor overlast in de openbare ruimte, communicatie op de gemeentelijke website over plaagdierbeleid, gemeentelijke maatregelen zoals een voerverbod, rioolonderhoud, toetsen bouwplannen, etc.

In IPM ligt de focus op de preventie van plaagdierenoverlast en wering en bestrijding door niet-chemische middelen. Hierdoor wordt de overlast door plaagdieren en daarmee het zoönosenrisico verminderd. Dit gebeurt door samenwerking tussen de instanties, voorlichting, opleiding van plaagdierbestrijders en monitoring & onderzoek. Het resultaat is een duurzame en effectieve plaagdierbeheersing. Het programma richt zich op de bruine rat, zwarte rat en huismuis. De inzet op plaagdierbestrijding via de ‘Integrated Pest Management’ methode moet vanaf januari 2023 door alle plaagdierbeheersers worden toegepast.

De rattenmonitor is een online instrument die door het RIVM wordt beheerd, waar plaagdierbeheersbedrijven meldingen kunnen doen van uitgevoerde rattenbestrijdingsactiviteiten. Alle meldingen worden anoniem op wijkniveau in kaart gebracht. Hiermee wordt naar verspreidingen en veranderingen in verspreiding van rattenpopulaties gekeken. De verzamelde gegevens kunnen worden gebruikt door gemeenten, plaagdierbeheersbedrijven en onderzoeksinstituten. Het instrument is in 2019 opgezet maar wordt nog niet door alle gemeenten gebruikt. Diverse gemeenten hebben een eigen systeem om te melden en monitoren.

Bron foto: Bruine rat (©François via Flickr)

Laatst bijgewerkt

Dit dossier is het laatst bijgewerkt op: 1 februari 2023

Contact

Reageren op dit dossier, of heb je andere vragen over Dierziekten? Laat een reactie achter of neem contact op.